خیلی بعید است که تا امروز کلمه چک را نشنیده باشید و هرگز برای نقد کردن چک به بانک نرفته باشید. با این حال شاید متن قانون چک به نظرتان گنگ بیاید. در این مطلب با زبانی ساده هر چیزی که می‌خواهید در مورد چک بدانید را توضیح می‌دهیم.
این متن عین عبارات قانونی نیست و نمی‌شود به آن استناد قانونی کرد.
۱- انواع چک
آیا می‌دانید چک تضمین‌شده با چک تاییدشده چه فرقی دارد؟ چک چهار شکل کلی دارد.
چک عادی: چک عادی همان چکی است که یک نفر در مقابل پولی که در بانک دارد، صادر می‌کند. این چک‌ها هیچ ضمانتی غیر از اعتماد و اعتبار صادرکننده چک ندارند.
چک تاییدشده: چکی است که فرد صادر و بانک پرداخت آن را تایید می‌کند. مثلا اگر یک میلیون چک به شما بدهم، بانک تایید می‌کند که این مبلغ را در حساب خود دارم و حتما چک نقد می‌شود.
چک تضمین‌شده: چکی است که بانک صادر می‌کند و پرداخت آن توسط بانک تضمین شده است. این چک اعتبار بیشتری نسبت به چک تاییدشده دارد.
چک مسافرتی: چکی است که بانک صادر می‌کند و وجه آن در هر یک از شعب بانک پرداخت می‌شود.
انواع دیگر چک مثل چک‌های الکترونیکی (داده‌پیام) در یکی از گروه‌های بالا قرار می‌گیرند. یعنی چک الکترونیکی می‌تواند عادی یا تاییدشده باشد.
۲- چک بی‌محل
بر اساس قانون، چک یک سند لازم‌الاجرا است. یعنی وجه آن حتما باید پرداخت شود. مهم نیست به کدام شعبه از بانک (داخل یا خارج از کشور) مراجعه کنید. بر اساس ماده ۲ قانون چک، باید تمام مبلغ آن به شما پرداخت شود.
اگر چک وصول نشود، آن را به بانک می‌دهید تا بعد از تطبیق امضا با امضای صاحب حساب، نسبت به نقد کردن آن اقدام شود.
اگر چک به نام فردی خاص صادر شده، فقط او یا قائم‌مقام قانونی او می‌تواند چک را نقد کند. در مورد چک‌های حامل، هر کس که چک را در دست دارد می‌تواند اقدام به نقد کردن آن کند.
اگر چکی که در دست دارید وصول نشود، علاوه بر مبلغ چک می‌توانید تمام خسارات وارده به دلیل نقد نشدن چک را هم از دادگاه تقاضا کنید. حتی بعد از صدور حکم با مراجعه به همان شعبه می‌توانید خسارت‌ها و هزینه‌های مستقیم در جهت وصول طلب را درخواست کنید.
تفسیرهای متفاوت
ممکن است عبارت «خسارت‌های وارده» چندان روشن نباشد و شاید کسی خسارت‌های روحی وارده به اقوامش را هم طلب کند.
منظور از خسارت‌های وارد سه مورد است:
۱- ارزش زمانی پول بر مبنای تورم.
۲- حق‌الوکاله: یعنی دستمزدی که باید به وکیل بدهم تا موضوع را پیگیری کند.
۳- هزینه‌های دادرسی
توجه کنید که هزینه وکیل بر مبنای تعرفه قانونی محاسبه می‌شود و نه بر مبنای پولی که واقعا به وکیل داده‌اید.
۳- صدور چک بر مبنای اعتبار
فرض کنید ده میلیون تومان در حسابم دارم و می‌خواهم یک ماشین صدمیلیونی را در ده قسط بخرم. حق دارم چکی با چه مبلغی صادر کنم؟
از نظر قانونی حق دارم یک چک ده میلیونی (یا مثلا ده چک یک میلیونی) صادر کنم. یعنی درست به اندازه پولی که در حسابم موجود است.
کسی حق ندارد با مخدوش کردن چک یا گذاشتن تعمدی ایرادات در نگارش چک، از پرداخت آن سرپیچی کند.
همچنین کسی حق ندارد با مخدوش کردن چک یا گذاشتن تعمدی ایرادات در نگارش چک، از پرداخت آن سرپیچی کند.
حالا چه می‌شود اگر روی چک بنویسم «پرداخت مبلغ چک منوط به تحویل خودرو است»؟ هیچ! بانک به جملات شرطی توجه ندارد و تنها مبلغ، تاریخ و امضای چک را مدنظر قرار می‌دهد و جملات شرطی تاثیری در پیگیری قانونی چک ندارند.
۴- عدم پرداخت مبلغ چک
اگر مبلغ چک صادرشده پرداخت نشود، بانک در سامانه مرکزی یکپارچه بانک مرکزی، غیرقابل پرداخت بودن چک را ثبت می‌کند. بعد در یک گواهی مهر و امضاشده، مشخصات صادرکننده چک و علت عدم پرداخت ثبت می‌شود. دقت کنید که این برگه بدون کدرهگیری فاقد اعتبار است.
در این برگه، بانک تطبیق امضا را هم گواهی می‌کند.
نسخه دوم این برگ به آدرس صادرکننده ارسال می‌شود. حتی اگر چک حامل باشد، حتما باید نام و نشانی کامل دارنده چک در برگ ثبت شود.
۵- بخشی از مبلغ چک
فرض کنید یک چک ده میلیون تومانی را به بانک می‌برید. اما صادرکننده فقط ۵ میلیون در حساب خود دارد. چه اتفاقی می‌افتد؟
به اندازه مبلغ موجود در حساب می‌توانید پول برداشت کنید. این مبلغ در پشت چک درج می‌شود. کسری مبلغ در سیستم یکپارچه بانک مرکزی به ثبت می‌رسد و یک گواهی درست مثل مورد قبلی صادر خواهد شد.
بار دیگر تاکید می‌کنیم که گواهی بدون کد رهگیری ترتیب اثر داده نمی‌شود.
بعد از آن گواهینامه بانک جایگزین چک اصلی می‌شود و یک چک بی‌محل به حساب می‌آید که مثل یک چک بی‌محل قابل‌پیگیری است.
گواهینامه عدم وصول
وقتی عدم وصول یا وجود کسری در سیستم ثبت شود، کلیه بانک‌ها این اقدامات را انجام می‌دهند:
عدم افتتاح حساب یا صدور کارت بانکی جدید.
مسدود کردن وجوه کلیه حساب‌ها و کارت‌های بانکی به اندازه کسری. اولویت حساب‌های مسدودی را بانک مرکزی تعیین می‌کند.
عدم پرداخت وام، تسهیلات یا صدور ضمانت‌نامه‌های ارزی و ریالی.
عدم گشایش اعتبار اسنادی (LC) ارزی و ریالی.
البته شورای تامین استان احساس کند که اعمال این محدودیت‌ها در مورد بنگاه‌های اقتصادی می‌تواند به اقتصاد استان لطمه وارد کند، می‌تواند این محدودیت‌ها را تعلیق کند.
اگر چک را وکیل یا نماینده یک فرد صادر کرده، علاوه بر صاحب حساب این محدودیت‌ها شامل حال نماینده او نیز می‌شود، مگر این که در مراجع قضایی ثابت شود که کوتاهی از سوی صاحب حساب است نه نماینده او. به این منظور مشخصات نماینده هم باید در گواهینامه بانک ثبت شود.
رفع سوءاثر
در موارد زیر بانک باید جهت رفع سوءاثر اقدام کند.
الف- اگر کسری توسط صادرکننده چک واریز شود، مبلغ مسدود تا مراجعه دارنده چک (تا یک سال) مسدود می‌شود. یعنی اگر سه میلیون کسر دارم، تمام پول‌هایی که به هر کدام از حساب‌های بانکی‌ام بریزند، تا سقف سه میلیون مسدود می‌شود تا دارنده چک ظرف مدت یک سال آن را تحویل بگیرد.
ب- ارائه لاشه چک به بانک.
ج- ارائه رضایت‌نامه رسمی (تنظیم‌شده در دفتر اسناد رسمی)
د- ارائه نامه رسمی مراجع قضایی مبنی بر اتمام عملیات اجرایی در خصوص چک.
ه- حکم قضایی عدم ضمانت پرداخت بدهی (برائت ذمه) صاحب حساب در خصوص چک.
و- سپری شدن سه سال از زمان صدور گواهینامه عدم پرداخت، درصورتی‌که دارنده چک موضوع را پیگیری قضایی نکرده باشد.
اگر بانک یا موسسه اعتباری با خطا در این موارد به دارنده چک خسارتی وارد کنند، موظف به جبران خسارت هستند.
۶- سامانه صیاد
بانک برای صدور دسته‌چک باید از سامانه صدور یکپارچه الکترونیکی دسته‌چک (صیاد) نزد بانک مرکزی اقدام کند.
بعد از درخواست، هویت‌سنجی و اعتبارسنجی انجام می‌شود و سقف اعتبار متقاضی محاسبه شده و دسته‌چک صادر می‌شود.
برگه‌های موجود در دسته‌چک حداکثر سه‌سال (بعد از صدور دسته‌چک) تاریخ مصرف دارند.
افراد و بانک‌ها جهت اعتبارسنجی موظف به ارائه اطلاعات صحیح هستند.
کسانی که دسته‌چک ندارند می‌توانند بدون اعتبارسنجی، درخواست چک موردی بدهند. چک موردی از قوانین چک پیروی می‌کند.
درصورتی‌که با تقلب، دسته‌چکی نامتناسب با وضعیت مالی و اعتباری خود دریافت کنید، مجرم هستید و تا سه‌سال از صدور هر نوع چک محروم می‌شوید. این عمل مجازاتی مثل جریمه نقدی در پی دارد.
۷- عدم واریز مبلغ چک
چنانچه فردی نامتناسب با موجودی خود چک بکشد یا سعی کند جلوی تسویه آن را بگیرد، محکوم به شش تا دو سال حبس تعزیری و پرداخت جریمه یک‌چهارم مبلغ چک (مبلغ کسر چک) خواهد شد.
۸- چک‌های بانک‌های خارجی
اگر در ایران چکی از یک بانک خارجی صادرشده و به گواهی عدم پرداخت منجر شده باشد، مشمول قانون چک می‌شود.
۹- پرداخت دستی وجه
اگر صادرکننده مبلغ چک را نقدا پرداخت کرده یا با موافقت دارنده چک ترتیبی برای مبلغ چک فراهم کرده باشد، برای دارنده قابلیت تعقیب کیفری وجود نخواهد داشت.
یک روش دیگر مسدود کردن پول در حساب جهت تسلیم به دارنده به محض مراجعه است. در این صورت هم امکان تعقیب کیفری وجود نخواهد داشت.
۱۰- چک و حساب بسته
کسی که می‌داند حساب بانکی‌اش بسته است اگر اقدام به صدور چک کند، عملش در حکم صدور چک بی‌محل خواهد بود.
۱۱- شکایت دارنده چک
جرائم ذکر شده در قانون چک بدون شکایت دارنده چک قابل‌پیگیری نیست. اگر دارنده تا شش ماه بعد از تاریخ چک، برای وصول آن به بانک مراجعه نکند یا شش ماه بعد از صدور گواهی عدم پرداخت شکایت نکرده باشد، دیگر حق شکایت کیفری نخواهد داشت.
اگر چک بعد از برگشت از بانک به شخص دیگری منتقل شود، آن شخص حق شکایت کیفری ندارد. درصورتی‌که بعد از طرح شکایت، چک به دیگری منتقل شود، تعقیب کیفری متوقف می‌شود.
۱۲- گذشتِ شاکی
اگر شاکی قبل از صدور حکم قطعی گذشت کند، یا متهم خسارت دارنده را به طور کامل جبران کند، قرار تعقیب متوقف خواهد شد. با این حال سایر خسارت‌های وارده همچنان مورد مطالبه هستند.
اگر شاکی بعد از صدور حکم قطعی گذشت کند، اجرای حکم متوقف می‌شود و یک‌سوم جریمه نقدی به نفع دولت وصول خواهد شد.
۱۳- چک سفید امضا
صدور چک برای تضمین و اعتبار یا صادر کردن چک مشروط و وعده‌دار یا دادن چک سفید امضا ممنوع است. (برای مثال دادن چک تضمین تخلیه به صاحب‌خانه ممنوع است.)
در صورت شکایت ذینفع و عدم پرداخت مبلغ چک، شش ماه تا ۲ سال زندان به همراه جریمه نقدی در انتظار صادرکننده خواهد بود.
۱۴- چک جعلی
اگر یک چک از شما گم شود، کسی آن را بدزدد یا جعل کند، می‌توانید کتبا به بانک درخواست عدم پرداخت وجه بدهید. در این صورت گواهی عدم پرداخت با ذکر علت به دارنده چک تحویل داده می‌شود.
اگر ثابت شود که ادعای صادرکننده چک مبنی بر مفقود شدن یا جعلی بودن چک دروغ بوده، صادرکننده به شش ماه تا دو سال حبس تعزیری، جریمه نقدی معادل یک‌چهارم مبلغ چک و جبران خسارت‌های وارده به دارنده چک، محکوم خواهد شد.
درصورتی‌که دستور عدم پرداخت صادر کردید، باید ظرف یک هفته شکایت خود را تقدیم بانک کنید. در غیر این صورت بانک نسبت به پرداخت چک اقدام خواهد کرد.
تا تعیین تکلیف وضعیت چک، مبلغ چک در حساب مسدود باقی می‌ماند.
درصورتی‌که دستور عدم پرداخت صادر کردید، باید ظرف یک هفته شکایت خود را تقدیم بانک کنید. در غیر این صورت بانک نسبت به پرداخت چک اقدام خواهد کرد.
چک تضمین‌شده و مسافرتی را نمی‌شود متوقف کرد، مگر آن‌که بانک ادعای جعلی بودن چک را داشته باشد.
۱۵- دادگاه کیفری
برای درخواست وجه چک و مطالبه ضرر و زیان باید به دادگاه کیفری مراجعه کرد.
۱۶- نوبت دادرسی
پیگیری جزائی و حقوقی مربوط به چک از ابتدا تا انتها، فوری و خارج از نوبت به عمل می‌آید.
۱۷- چک در دست صادر کننده
اگر چک در دست صادر کننده باشد به این معنا است که وجه آن پرداخت شده یا دارنده از شکایت خود صرف‌نظر کرده است. مگر ثابت شود که این موضوع دلیل دیگری مثل سرقت چک دارد.
۱۸- وجه‌الضمان
اگر تمام یا بخشی از مبلغ چک تامین نشود، مرجع رسیدگی یک وجه تضمین به صورت نقدی یا ضمانت بانکی از متهم می‌گیرد.
اگر صادرکننده چک یک نفر نباشد، از هرکدام به اندازه سهمی که دارند تضمین اخذ می‌شوند. در صورت مساوی نبودن سهم، تضمین به‌صورت مساوی گرفته می‌شود. اگر یکی از متهمین به اندازه تمام مبلغ چک تضمین بدهد، از سایرین تامین متناسب اخذ می‌شود.
معمولا اگر متهم درخواست مهلت کند، با دریافت تامین به او یک ماه مهلت می‌دهند. درصورتی‌که طی یک ماه مبلغ پرداخت نشود، تامین به تضمین تبدیل خواهد شد.
۱۹- نماینده صاحب حساب
اگر شما به نمایندگی از یک فرد حقیقی یا حقوقی دیگر چکی صادر کنید، هم شما و هم صاحب‌حساب مسئول پرداخت وجه چک هستید.
اما مسئولیت کیفری با کسی است که چک را صادر کرده (نماینده)، مگر ثابت شود که عدم پرداخت وجه تقصیر صاحب‌حساب یا نماینده بعدی او است.
۲۰- پشت‌نویسی چک
پشت‌نویسان چک همچنان مسئولیت مدنی برعهده دارند.
۲۱- حساب‌جاری جدید
کلیه حساب‌های جاری کسی که بیش از یک‌بار چک بی‌محل صادر کرده بسته می‌شود. او تا سه‌سال حق ندارد حساب‌جاری جدید باز کند.
در قانون جدید برای هر فرد سقف اعتبار مجاز تعیین کند. فرد نمی‌تواند بیش از مبلغ تعیین شده چک صادر کند. در این سقف اعتبار، سابقه چک‌های برگشتی در سه سال گذشته نیز مدنظر قرار می‌گیرند.
۲۲- نشانی
اگر به متهم دسترسی حاصل نشود، آخرین نشانی ثبت شده در بانک به عنوان اقامتگاه قانونی فرض می‌شود. اگر آدرس درست نباشد یا چنین آدرسی وجود نداشته باشد، گواهی مامور در حکم ابلاغ تلقی می‌شود.
بنابراین اطمینان حاصل کنید که آدرس خود را درست می‌نویسید و درصورت تغییر نشانی، موضوع را به بانک اطلاع داده‌اید.
۲۳- چک مشروط
دارنده چک با گواهی عدم پرداخت می‌تواند برای وصول خسارات وارده اقدام کند.
در صورت وجود شرایط زیر، دادگاه اجرائیه صادر می‌کند.
الف- وصول چک منوط به شرط خاصی نشده باشد.
ب- در متن چک قید نشده باشد که چک بابت تضمین یا تعهد است.
ج- گواهی عدم پرداخت به دلیل دستور عدم پرداخت (مفقود شدن، سرقت و جعل) صادر نشده باشد.
بعد از صدور ابلاغیه، متهم ظرف مدت ۱۰ روز موظف است که یا مبلغ چک را پرداخت کند، یا با دارنده چک در مورد نحوه پرداخت به توافق برسد یا مالی را معرفی کند که اجرای حکم را میسر کند.
ادعای مشروط بودن چک مانع از جریان اجرایی نیست.
۲۴- کارمندان خاطی
کارمند بانک‌ها و مسئولین شعب از قانون چک تخطی کنند با آن‌ها برخورد قانونی خواهد شد.
رسیدگی به تخلف‌ها در صلاح‌دید بانک مرکزی است.
