قانونگذار در قانون آيین دادرسی مدنی، ابزاری به نام اظهارنامه را پیش‎بینی کرده است. در واقع، با استفاده از اظهارنامه می‎توانیم بدون اینکه به دادگاه رفته و اقامه دعوا كنیم، اراده و درخواست خویش را به طرف مقابل اعلام كنيم.ارسال اظهارنامه و حتی پاسخ به آن، امری اختیاری است؛ با این وجود مزایای استفاده از این ابزار، سبب شده است تا قانونگذار توجه ویژه‎ای به آن داشته باشد.در برخی از شرایط، ممکن است نخواهیم یا نتوانیم در مراجع قضایی برای حق یا طلبی که از دیگری داریم، اقامه دعوا کنیم یا مایل باشیم پیش از اقامه دعوا در محاکم، ابتدا از طریق یک فراخوان و دعوت، اراده خویش مبنی بر صلح و سازش و حل توافقی و مسالمت ‎آمیز در خصوص موضوع را به طرف مقابل اعلام کنیم.گاه نیز پیش می‎آید که در پی جمع‎آوری ادله‎‏ای جهت اثبات آگاهی طرف مقابل، در دادگاه هستیم. تمامی این امور از طریق ارسال اظهارنامه قضایی میسر و ممکن است.بر اساس ماده 156 قانون آیین دادرسی مدنی، هرکس می‎تواند قبل از تقدیم دادخواست، حق خود را به وسیله اظهارنامه از دیگری مطالبه کند؛ مشروط بر اینکه موعد مطالبه فرا رسیده باشد.
بر اساس این ماده، نیازی نیست که لزوما با مراجعه به دادگاه و اقدام قضایی، حق و حقوق‎مان را مطالبه کنیم؛ بلکه با استفاده از اظهارنامه قضایی و بدون حضور در مراجع قضایی صرفا با اقدام به ارسال اظهارنامه از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی می‎توان به حق دست یافت.سابقا، ارسال اظهارنامه از طریق تکمیل فرمی بود که افراد می‎توانستند از مراجع قضایی تهیه کنند. اما امروزه با استفاده از درگاه خدمات الکترونیک قضایی یا دفاتر خدمات الکترونیکی می‎توان اقدام به ثبت اظهارنامه الکترونیکی قضایی کرد.در واقع اظهارنامه قضایی، ابزاری است که قانونگذار در اختیار افراد قرار داده است تا اراده خویش را به طرف مقابلشان اعلام کنند.باید دانست ارسال اظهارنامه قضایی در برخی موارد الزامی و در برخی موارد اختیاری است.در بسیاری از موارد چه‎ بسا ارسال اظهارنامه رسمی سبب حل مشکلات فراوانی شده و از هرگونه اقدام قضایی جلوگیری کند.از آن جهت که اظهارنامه یک ابزار قضایی است و از طرف دادگاه به مخاطب آن ابلاغ الکترونیک می‎شود، باید با بیانی محترمانه نگارش شده و حاوی مطالب تهدید آمیز نباشد. لذا اطلاع از نحوه تنظیم صحیح اظهارنامه واجد اهمیت فراوانی است.

    اظهارنامه چه کاربردی دارد؟
همانطور که گفته شد، اظهارنامه وسیله ‏ای است که با استفاده از آن می‎توان قبل از اقدام به اقامه دعوا در محاکم قضایی، حقی را مطالبه کرد.
از جمله کاربردهای اظهارنامه می‎توان به مثال‎های زیر اشاره کرد:
هنگامی که کسی به ما بدهی داشته باشد، می‎توان قبل از دادخواست مطالبه وجه، به موجب اظهارنامه حق را مطالبه کرد.
هنگامی زوجه اقدام به ترک منزل کرده و مرد مایل است قبل از الزام به تمکین وی، اقدام به دعوت او از طریق ارسال اظهارنامه عدم تمکین کند.
هنگامی که کسی متعهد به انجام امری در برابر دیگری باشد و در انجام آن اهمال ورزد، می‎توان قبل از دادخواست الزام به ایفای تعهد، به موجب اظهارنامه، ایفای تعهد را از وی درخواست کرد.
در مواردی که افراد می‎خواهند با هم صلح و سازش کنند نیز می‎توان با ارسال اظهارنامه، این امر را به اطلاع طرف مقابل رساند.
همچنین در صورتی که دلیلی برای اثبات ادعا و مراجعه به دادگستری وجود نداشته باشد، می‎توان با استفاده از اظهارنامه و دریافت پاسخ طرف مقابل، به دادگاه مراجعه و به پاسخ طرف مقابل استناد کرد.
زمانی که می خواهیم چیزی را به کسی تسلیم کنیم یا به عبارتی می‎خواهیم به عهد خود وفا کنیم، اما طرف مقابل از پذیرش آن خودداری می‎کند، می‎توان با استفاده از اظهارنامه، این اقدام را انجام داد.
همچنین زمانی که طرفین معامله، متعهد به معرفی داور شده باشند و نتوانند یا نخواهند در انتخاب داور توافق کنند، این مورد نیز از جمله موارد الزامی ارسال اظهارنامه است.از دیگر موارد الزامی ارسال اظهارنامه، زمانی است که مستاجر به علت انقضای مدت اجاره می‎خواهد مورد اجاره را تخلیه کند، اما موجر از تحویل گرفتن آن خودداری می‎کند. در چنین شرایطی، مستاجر باید به وسیله اظهارنامه از وی تقاضا کند که مال مورد اجاره را تحویل بگیرد.بر اساس قانون تملک آپارتمان‎ها مصوب سال 1359، در صورتی که مالک یا استفاده‎کننده، سهم خود از هزینه‎های مشترک آپارتمان را نپردازد، این هزینه‎ها به‎ وسیله اظهارنامه مطالبه می‎شوند.
همچنین مطابق ماده 13 قانون بیمه مصوب سال 1316، در صورتی که بیمه‎گر، بیمه را فسخ کند، باید مراتب را به موجب اظهارنامه یا نامه سفارشی به بیمه‎گذار اطلاع بدهد و اثر فسخ  روز پس از ابلاغ مراتب به بیمه‎گذار، آغاز می‎شود.به موجب ماده یک قانون مجازات راجع به انتقال مال غیر، اگر مالک ملکی از وقوع معامله مال غیر مطلع شود و تا یک ماه بعد از اطلاع از این امر، اظهاریه‎ ای برای اطلاع به انتقال‎‌گیرنده مال غیر نفرستد، معاون جرم محسوب می‎شود.همچنين بر اساس ماده 171 قانون آیین دادرسی مدنی، هرگاه سرایدار، خادم، کارگر و به ‎طور کلی هر امین دیگری، پس از 10 روز از تاریخ ابلاغ اظهارنامه مالک مبنی بر مطالبه مال امانی از آن رفع تصرف نکند، متصرف عدوانی شناخته می‎شود؛ لذا طرف مقابل از امتیازات مربوط به دعوای تصرف عدوانی از جمله رسیدگی خارج از مهلت بهره‎ مند می‎شود.

 تفاوت‎هاي اظهارنامه قضایی و دادخواست
همانطور که اشاره شد، اظهارنامه قضایی از جمله ابزارها و امکاناتی است که قانونگذار در اختیار افراد قرار داده است تا بدون نیاز به طرح دعوی در محاکم، اقدام به اعلام اراده و درخواست خویش به طرف مقابل كرده و در صورت امکان، مسايل فی مابین را حل و فصل كنند.به عبارت ديگر، اظهارنامه صرفا یک نامه قضایی است و جنبه اعلامی دارد.اما گاه پیش می‎آید که افراد قادر به حل و فصل مسايل به شکل مسالمت‎آمیز نيستند و نیاز به آرای محاکم جهت فیصله مساله فی مابین دارند که در این صورت می‎توانند اقدام به ارسال دادخواست از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی كنند. در خصوص تفاوت اظهارنامه و دادخواست بايد گفت كه در دادخواست، رعایت تشریفات دادرسی الزامی است؛ حال اینکه در اظهارنامه، این‎‏گونه نیست.در ارسال دادخواست نیاز به پرداخت هزینه دادرسی است، حال اینکه در اظهارنامه فرد صرفا هزینه ارسال آن از طریق دفاتر را می‎پردازد.دادخواست نوعی شکایت است که منجر به ایجاد پرونده و صدور رای می‎شود، ولی اظهارنامه صرفا جنبه اعلام اراده و اخطار دارد.